Dîroka Kurd û Kurdistanê

Dîroka Kurd û Kurdistanê Şakir Epözdemir

 Di pêşîya împaratorîyeta medan da dewletên kurd Dewletên Kurdan ji B.Z. 2700 salan biGotiyan (Gutî, Guttm) dest pê dikin.
 

Di pêşîya vê dewletê da jî Dewleta Lolo’yîyan 2800 sal beriya ji dayîkbuyîna Hz. İsa hatiye avakirin. Mîtani, di B.Z. da 1600 sal dewleta xwe damezrandine û li Suri, Kurdistan, Emûriyê û welatên Asûrîyan hikim kirin e.


Hezar sal hikmê vê dewletê dom kirî ye.Ji herêma Hilwanê heya Zawê di binê hikmê wan da bûye. Şerê wan tim bi Asûr û Akad’an ra qewimî ye. Herêma Silêmanîyê, Şehirbazar, Sexan, Zehawe, Kerkûk bajarên vê dewleta hezarsale bune. Paytextê Loloyîyan Zimrî’ye. Didervayê van da Karduk, Huri, Kasî, nayrî û yên din jî dewletan ava kirine û muhra xwe li ruyê vê dinyayê dan e.Van salên dawîyê îdî nayê inkarkirin ku Dewletên Xaldîyan û Urartoyîyan ji dewletên Kurdan in. Heya berîya 50 salan jî ermen, tirk, ereb, faris tiştek ji kurdan ra nehiştibûn.


Çewan li ser qedera me rûniştine, her wisa hemî heyîû nirxên me yên dîrokî inkar kirine û bi neweyî payê xwe xistine. Ezê niha bi taybet ji bona biçûkên kurdan, Çîroka kurdan binivsînim. Dîrok jî wey çîrokan e. Gelek xweş e. Meriv bi kûranîya zeman û mekanan va berjêrkî dibe.Çewa ku meriv bi hezarsalan li dinyayê jîyabî, çewa ku umrê meriv bibe hezarsal, hewçend meriv dibî xwedan tecrûbe û exlaqên giranbaha. Dîrok, şexsîyetê dide miletan. Merivê ku dîroka xwe nizanibin û hayê wan ji dîroka dinyayê tinebin, ew insan weka kûşık  ser avê sivik û vala, ji xwe ra direqisin û tişteke sererast ji dinyayê fam nakin.

İmparatorîya MED, (Beri Zayînê 650):

Milet û êl û eşîret, di rojek da nabine dewlet û rojek da nabine imparatorî. Berîya ku bibine dewlet û İmparatorî, gelek qonaxên dûr û dirêj derbaz dikin. Hemî kes dibêjin ku şerê Kurd û Asûrîyan 2000 sal domandî ye.Ma Asûrîyan bi kurdên bê dewlet û bê sînor ra şer dikiran? Camêran keviran kolane û berxwedanên kurdan li zinaran xaz kirin e. Li ser wan zinaran behsa lehengiya kurdan kirine. Medan, berî zayînê di 650 yê da İmparatorîya xweava kirine.


Gava ku nevîyê Astyages ku  navê wî Kyros (Kuroş ango Kurroj + Kurê Rojê) buye û Faris e, ewî inqilab li kalikê xweyê kurd kir, wî kalıkê xwe yê bê weled ji text anî xar û navê dewletê kir ‘Pers’ ango ‘Pars’. Lê ev dewletdîsa dewleta berê ye û gelek erd û axên din lê hatîye zêdekirin. Heya sala B. Z. 330 yê ku İskenderê Mezin hat bû belayê serê kurd û Farıs û hemî Mezopotamiyên jêr û jor, ev yek waha dom kir.Di navbera kurd û persan da rêvabirî, pêşengî, dihata guhertin, dewlet dîsa dewleta kurd û Parsan bû. Ji beri Hz. İsa 650, heya 520’ê, kurd hâkim’in. Ji 520 ê, heya 330 yê Parsî hakimin. Ji 330 yê heya Fetha İslamê kut ê dighêPişti Mîladê 640ê û dike nêzî 1000 sal, Bizansîyan û Romayiyan qirşikek ango pulek bi kurdan nedan e. Cemil Çiçek û Bahçelî bi kîjan çavî li kurdan mêze dikin, wan çîqrûtên Rom û Bîzansan jî bi wî çavî li me mêze kirin e. İslamê, bitaybet Kurdistana Bakûr ji binê destê wan zaliman rizgar kir. kurd û İslam zû li hev hatin. Bandora Bizansîyan li ser kurdan, ji rexê Serhedê va heya 1071 ê ku şerê Alpaslan û Diyojen qewimî domand. Li Melazgirê pişta wan zalimênRomê şikest. Xaçperestan xwe heya wextê Eyyûbîyan jî di kurdan da xwirandin. Belayeke ji belayê wan dijwartir û dirêjtir, di tû demê da nehatîye serê kurdan.


Ji İskenderê Mekadon heya serpêka İslamê şirîkayetîyakurdan bi Partan ra, bi Hurkanî û Aşkanîyan ra, bi taybet bi Sasaniyan ra qenc xerab çêbûn e, evan dewletan ji weka dewletên med û persan bi kurdan ra û bi Mezopotamyayîyan ra dewletên mişterek bûn e. Dibêjin Qralên Sasanîyanbi eslên xwe kurdin; lê ez rast nehatime ku ‘Roma Reş’ di tû der û delavî da rolek dabe kurdan. Destikên wan û ezîzên dilê wan Gurcî, Ermenî û Filleyên hevalên wan bûn e. Evan Mesîhîyan, di wî zemanê dûr û dirêj da gelek dafikan di pêşîya kurdan da vedane û keysa wan li miletê kurd hatî ye. Çi ji destên wan hatîye anîne serê kurdan. Niha xebereke kurdan heye ku weka ‘idyomê’ tê gotin: “keys fileti”. Keysfiletî navê bêbextîyê û nîşana bêwefayî û şîrheramîyê ye.

Dewleta Şedadîyan (951–1164)

Muhemmedê Kurê Şeddadê kurê Kurto, li ser navê babê xwe Şeddad sala 951ê li Arran’a Azerbeycanê vê dewleta pîroz ava kir. Ev dewlet heya sala 1199ê dom kirî ye. Selçuqîyan di sala 1075ê da midaxela vê dewleta kurdankirine, lê careke din kurdan xwe dane hev û paytextê xwe kişandine Bajarê Anî yê. Duwîn, Gênce, Qerebax, Nehciwan, Demirkapî Tiflîs di binê hikmê Dewleta Şedadî da bû ye. Sinorê Dewleta Şeddadiyan demek bajarê Meletê jî girtîye hindirê xwe. Piştra xwe gihan diye Derya Reş. Hikmê Şedadiyan ji 220 salan bêhtir dom kırî ye. Di warê bajarvanî, çand û îmaratan da gavên berketi avêtine. 20 heb hikimdaran li vê dewletê hikim kirine. Di zemanê Hikimdareke bi navê Şawirê babê Ensar ku 18 sal maye li ser hikim da gelek xizmetên giring pêk hatin e. Niha jî di muzexaneyên Gurcistanê da ‘Deriyên Genceyê’ ku kurdan di zemanê Şawir da çêkirine raxistî ne.


Ew Pira navdar ya li ser Çemê Arasê ya bi navê Xudafer di zemanê Hikimdarê Dewleta Şeddadiyan Fazl da hatîye avakirin.Dîsa li Bajarê Qersê, li xirab bajarê Anî yê ku ev bajareke qedîm û entîke ye, 2 eserên Şeddadiyan ciyên xwe girtine.Sala 1072 yê ev dewlet bi navê Gence û Anî bune 2 şeq. (ango şax). Ev dewleta kurd li ser esasê İslamê hatiye avakirin.Tim micadela vê dewleta kurd bi Ermen, Gurcî, Bizans û Urisan ra buye. Serê ewil peytextê vê dewletê Dabil (ango Duwîn) buye. Piştî hingê Gence buye nawenda wan. Wê demê Herêma Arran di binê hikmê eşîra Rewadiyan da buye. Nehcîvan, Gence, Berba, Dubeyl û Beylekan (balekan) diketa nava tixûbê wan. Li qibleyê wan Aras û li bakûrê wan Çemê Kura diherikiya û heya Derbendê di bin hikmê wan da bû. Romayî û Heleni’yan welatê wan bi navê ‘Albanya’ nav kirine û ji qewmê vê herêmê ra ‘Aryan’ gotine. Ew ‘Aryan e ku piştra buye’Arran’. Bajarê herê bi nav û deng û nawenda ticaretê bajarê Barda yê bu ye. Ev bajar bi taybet di warê hevrîşım çêkirinê da gelek dewlemend buye. Sala 944ê Uris û Vîkıng (İsweçî + Swêdî) ji rexê bakûr va hatine bi ser vî bajêri da girtine. Wê demê ev bajêr di bindestê Deylemiyan da buye.

Dewleta Hesenweyhiyan (Hesnewîyan):

 
(959–1139) Di sala 959 yê da ji terefê Serokê Eşîra Berzekanîyan Hiseynê kurê Hesen li ser navê babêxwe Hesen, dewleta Kurd ya Hesenweyhî ava kirî ye. Şehrezor, Dînawer, Hemedan û herêma Nîhawendê di binê hikmê vê dewletê da buye. Paytextê vê dewletê Bajarê Sermaçê ye. 171 sal ev dewlet jiya ye. Ebbasiyan Artêşeke giranşandîye ser wan, ewan bê ku pozê yekê xûn bikin û qetilxûn biqewimînin wê artêşa giran mecbûr kirine ku ji ser welatê wan bikişê herê. Piştî ku serxwebûna xwe bi dest xistine û aleya azadîyê bilind kirine, di warê pêşvaçûyîna welatêxwe da xebitîne û him di warê aborîyê da, him di warê xwendin û perwerde û leşkerîyê da gelek bi pêş ketin e. Welatê wan him serbixwe û him welateke aram û dewlemend buye. Çi imkanên ku ketine destê wan, li gelêxwe xerc kirine û bi şev û roj xwe dane xizmeta xelqê xwe. Rêvebirên dewletê weke şovelyan cengawer û merd û xweşmeriv bûne. Xelîfeyê Bexdayê bi navê Nasiruddewle wan bi nav kirîye.Gelek serkeftî bûn e. Ewan gelek bi merdemêranî 171 salan dewleta xwemeşandine û navên xwe bi qencî ji wî zemanî heya vî zemanî hiştine.
Dewleta Buweyhîyan:



Ev dewleta kurd di sala 934 ê mîladî da ji terefê Elî Hesen û Hüseyn Ehmed va li İranê hatîye avakirin. Şîraz, Esfexan ûHemedan di binê hikmê wan da bû ye. Xelîfeyê Ebbasiyan yê wê demê mecbûr  ku serxwebûna vê dewletê bipejirînê. Evê dewletê gelek mizgevt, medrese, xan û pir û nexweşxane û qesr û qonax û bajaran ava kirine. Bîrên avêvedane û xizmetên berketî pêkanîn e.

 
Dewleta Hemdanîyan: (944-1039)


Li Herêma Helebê Ev dewlet sala 944 ê mîladî hatîye avakirin. Heleb û Musul di binê hikmê vê dewletê da buye. Paytextêwan Bajarê Helebê ye. Ji bo Mezopotamya jorîn bikin bindestê xwe şerê Qralê Bîzansiyan Romanos kirine û bajarê Urfa yê jê sitandine. Piştî kû Romanos mexlûb kirine hemi erda Suriyeyê ji ketîye binê hikmê wan. Di warê xwendin û perwerdeyê da dewleteke pêşketî ye. Di zemanê rêvebirîya vê dewleta kurd da alim û şaîr û Wêjevanên weke El Mutanabî, Ebû Firaz û Ferrabî rabûne.

Dewleta Alamût ya Ziyarîyan: (930–1071)


Merdewîç ê kurê Ziyar ku ji eşîra Deylemîyan buye, sala 930 yê Mîladî li ser destê wî, li bakûrê Kurdistanê ev dewletabin av û deng hatiye avakirin. Teberistan û herêma Curcani’yan di binê hikmê vê dewletê da bû ye. Çewan ku dîrokvan dibêjin ji Esfexanê heya El-Cezîreyê û İrak heya Qafkasan di binê hikmê wan da buye. Ev herêma Deylemiyan di serê sedsala 9 yê da Misilmanîyê pejirandî ye.Ev kurd li Başûrê Rojavayê Derya Hezarê gelek hêzdar bûn e. 141 ango 179 sal li ser pîya mane û 8 hikimdaran vê dewleta bi tedbîr û rêzik hev guhartine. Hesen Sebah ku him di warê manewî da û di warê rêvebirina dewletê da gelekserkeftî buye, li serê çiyayên kurdan evê dewletê anîye dereceyeke wisa bilind ku navê vê pêşketinê û xweşkirina welat ji terefê ereban va danîne cenet (Behîşt).Mezhebê wan ‘İsmaîlîye’ ye. Marko Polo ji bo vê dewletê gotîye: “ Hesen Sabah li serê çiyayên bilind Behişta aşıq û maşûqan, ya şalûl û bilbilan û bextewaran di nava wareke aram û azad da avakir. Ew xwedîyê xizneyeke gelek zengîn bû. Ji ber avakirina vê ceneta rengîn di nava zemaneke kin da di nava miletên İslamê da gelek terefdarên wî (Hesen Sabah) çêbûn û bi hezaran xortên Misilmanan qesta vê ceneta rengîn kirin.

 

Dewleta Merwaniyan: (985-1096)

Ximdarê vê dewletê Bad (ango Baz) e. Bad, Hikimdareke gelek zîrek, mêrxasû Adil e. Siyasetmedar û şervaneke mezine. Artêşeke wîyê gelek xwurt hebu ye. Dibêjin ji Xarpêtê rabuye, Diyarbekiranîye ser benda xwe û Farqînê kirîye paytext. Ew her di nava artêşa xwe da buye û di mideteke kurt da erda xwe fireh kirî ye. Serê pêşî, Erdîş û Melazgirê heya Cizîrê xistîye binê hikmê xwe. Ji bilî Misilmanan, hemîbawerî û nijadên nava welat jêra rîayet kirine. Wî jî fieq û meylê nexistîye navbera welatiyên xwe. Bad hikimdareke gelek adıl û dildar buye. Qima hemi welatiyan pê hatîye û xwe spartine wî hikimdarê merivperwer. Dibêjin hinekkurd bajarê Musilê talan kirine, Bad şerê wan talanbiran kirî ye, malê Musilîyan ji wan standîye û li xwedîyê wan dagerandî ye. Di şereke gıran da xwe ji ser hespêk avêtîye ser hespeke din, tera buye, pişta xwe şikandîye û sala 997ê da mirî ye. Gava mirîye sînorê dewleta wî ji Çiyayê Cûdi heya Xarpêtê, ji rexê din va heya Hekkarî û Melazgirê ye.Pişti Bad (Baz) xwarzyê wî Ebû Hesenê Kurê Merwan ketîye cîyê wî.Babê Hesen, sistema dewletê bi rengeke hemdemî saz kirîye, navê babê xwe Merwan daye dewletê. Pişti Ebû Hesen birayê wî Seîd derketiye ser text, sala 1011 ê Ehmed Merwan jehrê daye yê,wî kuştîye û derketîye ser text.

Ahmed Merwan ji Kormas’a Şêrwan’a Sêrtê ye.Evî hikimdarî 52 salan li vê dewletê hikim kirî ye. Firqa tû ol û mezheban nekirî, tenê ne ji insana, ewî ji heywananjî hez kirîye, dibêjin gava zivstan dijwar diborîyan, goşt û genim û kût û pûtê li serê çiyan li ser befrê didarastkirin ku heywanên kûvî ji birçîyan nemirin û qir nebin. Di zemanêhikimdarîya wî da, bi dewamî genim li feqîran hatîye belavkirin.Di zemanê Nasiruddewle da, Amed û Farqîn buye nawendeke dewlemend ya xwendin û perwerde yê. Misilman û xeyrê Misilmanan di zemanê wî da serbest û bi piştgirîya dewletê gelek gavên pêşketî avêtin e. İlimdarên gelek navdarji Şiîyan, ji Mesîhîyan û ji Misilmanan di dema hikmê wî da rabûne. Sala 1963 yê vefat kirî ye. Ahmed Merwan hêja ye kû pirtûk li serî bêne nivîsandin. Piştî mirina wî , heya 1087ê ku Selçuqiyan dawî li vê dewletê anîn jî, Merwaniyanhikmê xwe domandin. Ewan heya 1096 ê li ber xwe dan û xwestine vê dewletê ji dagirkeran paşde bigrin lê yawan neçuye serî. Biyanî li ser axa me bûne dewlet, di koşk û serayêm me da rûniştine, em weka êtîman mane li berdestên wan. Bindest heya bindest bin rojên xweş û geş û aram nabînin. Divê Milet bibin yek, nîrê bindestîyê rakin ûqedera xwe bi destê xwe bigerî nin.


Dewletên Eyyûbîyan SİLTANÊ MEZİN


Siltanê min şêr e, Li ser textê zêr e, Şehnazi ji me ra, Keda wî j’xelqê re... Wî ereban nas kir, Ewî wan xilaskir, Dît ku pir bêbextin, Serê wana tas kir.Ew tarê reş tarî, Ewî kir diyarî, Go:”- Ev remza we ye, Nîşana berbarî..Hun hîç ne hêja ne, Ya min bo Xwuda ne, Bo Şerefa Ahmed, Qenc û Çaryara ne. Ezim şêrê çîyan, Serdarê ewlîyan, kurdê Kurdistan im, Şûnwarê Nebî’yan.. Qewmê İbrahîmin, Em kurdên qedîmin, Ji Zerdeşt ta Ahmed, Xwedan ol û dînin.Xald, Urart û Med’in, Merwanî û Şed’in, Emjî xwedan erdin, Bajar û Beledin.. Şar û şaristan’in, Bi deşt û zozan’in, Ewladên Ristem’in, Nesla Noşîrwan’in.. Ka bêjin hun kî ne, Bê şal û derpî ne, Ne j’bo Pêxenber bî, Kes li we nameyzîn e.”Di mijara Selaheddînê Eyyûbî da û xanedanîya malbata wî da, hemû xelk û alem dizanin ku ji 10 yê bêhtir Dewletên Eyyûbiyan li ser destê vê malbatê hatine avakirin. Li ser axa Kurdistanê jî dewleta Farqînê û Hesenkêfê, ne xeletemeriv ji wan ra bibêje ‘dewletên Kurdistanî’.Ji xeyrî vê jî Bajarê Amedê, Ruha’yê, Nisêbînê, Xelatê, Musilê, Erbilê ketine binê hikmê wan. Ew li Misrê û Şamê, ango li Yemen û Tinûsê bin jî, siya wan û siyaneta wan daye ser Kurdistanê û sehwa wan ketîye dilêneyar û despot û talanker û çavnebaran. Siyaneta kurdan bi wan bilind buye û vaye 800 sal bihorî, lê hêja jî sênc û siyanet û şehnaziya vê malbata mezin ji me kurdan ra serbilindîyekê bê henpa ye. Em bi Siltan Selaheddînserbilindin, şehnazin û heya roja heşrê wê ev serbilindîya me bi Siltanê Mezin dom bik e.Xizmeta vê xanedanîyê gihaye hemî derên ku wê demê Misilman li dijîyan. Ewî cesareta xaçperestan şêkênand. Henbana vır û derew û kerametên ruhbanan dirand û Ewropayîyan bi çavên xwe dîtîn ku miletên Misilman û xasima kurd, ne kêmî wanın û şowalye ji kurdan jî radıbın. Her wiha Qenciya Eyyûbîyan giha xaçparêzan jî. Bi taybet ewan ji Siltanê Mezin dersên merivperwerîyê, merditî û camêrîyê girtin û careke din heya şerê cîhanê yê yekemîn nekarîn pîyên xwe dirêj kin û çalêmê li ser axa Misilmanan bikin.Jiyana Selahaddîn Eyubî di şerên dijwar û giran da derbas bu. Lê wî gelek eserên dîrokî dane avakirin.





Gava ku Siltan Misir girt, li vêderê hîç Medrese tinebûn. Lewra mezhebê dewletê li gor Îmamê (şi’e) bû. Ji ber vê siyaseta dewleta Fatimî hewcedarîya medresan nedidîtan. Siltan, Medreseyek nêzî gora Îmamê Şafi’î ava dike. Dîsali Meşheda Hz. Hiseyn xwendegehek ava dik e. Xwendegehek ya Henîfîyan dixe xizmetê, her waha Xwendegeheka Misrê ya navdar bi Medresa Zeynel Ticar va ava dike. Dîsa li Qahîreyê nexweşxaneyek di nav qesrê da ava dike. Li bajarê Qutsê jî Xwendegahekê bi weqfan pir dewlemend dike xizmeta xelkê wî bajarî. Li Misrê xwendegayek bo Malikîyan jî dixe xizmetê. .Ji bo aborîya van medresan û xan û mal û nexweşxanan weqfên ku gelek dewlemendindixe xizmetê. Wan tesîsan bi hatinên (warîdatên) wekfan dide parastin û xwedîkirin. Dîrokzanê bi nav û deng İbn. Xelikanwaha dibêje : “- Ez di dilê xwe da li ser karên vî camêrî sekinîm û min ji xwe ra got: ‘ Bê guman ew li dinya û axretê hemî şad e. Lewra wî li cîhanê ev karên bi nav û deng û evqas vegirtinên mezin û hêja û yên din kirin û bi vê reewqas weqfên giranbaha jî saz kirin, lê berbiçav tiştek ji wan jî ne li ser navê wî ne. Xwendegaha Qerefatê bi navê ‘Medreseya Şafi’î’ tê ziman. Navê yekê dinê jî ‘Meşhed’ e. Ji Xanegehêkêra jî dibêjin ‘Xanegeha Seîd el-Su’eda’.Ji xwendegeha Henîfî ra ‘Siyûfî’ dibêjin. Ji xwendegeha Misrê ra ‘Zeyn el-Ticcar ‘ dibêjin. Xwendegayeke din ya Misrê ra dibêjin ‘Xwendegeha Malikîyan’





Li Şamê jî Xwendegehek li ser navê ‘Malikîyan’ ava kirîye. Medresa Şamê ya ‘Salihî’ ye tenê li ser navê wî ye lê ew jî bê weqf e. Di gel vî welatê berfireh û wê desthilatdarîya xurt ew pir nefsbiçûk, xêrxwaz, nêzî xelkê, diltenik,dilovan, xwedî misyon û vizyon bû. Ji xwendevanan pir hez dikir. Guh dida wan û piştgirîya ilimdaran dikir a.” (Mêzeke: İbn. Xelikan-Selaheddînê  Eyyûbî – Wergera ji erebî Emîn Narozî –Avesta 2009 İstanbul)




Qralîyeta Kurdistanê1919-1924

Sala 1919 yê çewa ku Dewleta Brîtanya ji rexê başûrva pîyê xwe danî ser axa Kurdistanê, Şêx Mehmûdê Berzencî ewil kir Walîyê Silêmanîyê, paşî wî weka Qralê Kurdistanê pejirandin. Şêx  Mehmûd dûdilî kir. Mistefa Kemal liser destê Ozdemir Paşa ku wê demê li Rewandizê Osmaniyan temsil dikira, bi Quraneke pîroz û mohra nibûwetê (Muhra Hz. Muhemmed) şeqilkirî nameyek ji Şêx ra rêkir. Şêx bi erênî bersuya nameya Kemal Paşa da. Wan jî (Jontirkan) bersuya Şêx Mehmûd deşifre kirin, ji İngilîzan ra gotin ‘eva Qralê we eve’. Bê itîmadî kete navbera İngilîzan û Şêx Mehmûd.





Sebebê dilsariya kurd û İngilîzan ne tenê ev tertîba Jontirkan bû. Her waha, İngilîz ne diristbûn, wan ji berê va bi Mistefa Kemal ra têkilî danîbûn û di binda li ser bextreşiya Kurdan li hev hatibûn. Kurd wê wextê bi çavê Dewleta Osmaniyan li hereketa jontirkan mêze dikiran. Ne baweriya wan bi tirkan hebû, ne ji baweriya xwe bi İngiliz û Fransızantanîyan. Ji ber ku hê ji wextê hereketê Bedirxan Begê Botanva helwesta wan xaçperest û neft perestan eşkera bibû.Sala 1922 yê piştî Peymana Sewrê Şêx Mehmûdê Berzencî Qralîyeta xwe eşkera kir û hikûmeta Kurdistanê li bajarêSilêmanîyê ava kir. Qebina wî (Wezîrên wî) bi 8 kesan hatibû tenzîm kirin. Birayê ŞêxMehmûd Şêx Qadir Hafiz bibu Serokwezîr, Fileyêkê kurd Ebdilkerim Alaka Wezîrê Daraî, Şêx Mihemed XerîbWezîrê Navxwe, Kerkûkîzade Hacî Mela Seîd Wezîrê Şer-î (dad), Zekî Sahibqiran Wezîrê Berevanîyê bû. Mistefa Paşa Yamolkî Wezareta Perwerde yê girtibû ser milê xwe. Ahmed Begê Fettah Beg bibû Wezîrê Gimrikê û Wezîrê Kar û Şol û Xebatê Hema Ebdillah Axa bû.





Ev hikûmeta pîroz ku nefelişîya, wê Kürdistana Başûr hê ji salên 1920’anva hikim li vê herêmê bikiran. İhtîmala mezin Musil, Kerkûk, Silêmanî, Erbil, herêma Behdînan ya Amedîyê ku Zaxo û dihok jî di navda ye û heya Xanıqînê wê bibuya dewleteke weka Dewleta Urdin serbixwe. Li Lozanê bi teşwîkaMistefa Kemal, tertîba Cimhûrîyeta tirk, xebata İsmet Paşa, dewleta İraqê kirin weke dewleteka ereban û ew erdakurdan ku di nava çerçewa Mîsaqa Millî da cih girtibû feda kirin, ji destê xwe revandin û çira kurdan jî belasebeb tefandin. Vê xirabîyê bi xwe ra jî kirin. Hêna jî li ser wî aqilê berê ne, hêna jî her tiştên xwe feda dikin kukurd nebine xwedan xeber û xwedan maf û azadî.